Grunwald pojawił się na planach miasta znienacka. W 1919 roku dawną drogę do Ławicy - w XlX wieku Kaiserin Victoria Strasse, a od 1909 roku Augusta Victoria Strasse – przemianowano na ul. Grunwaldzką. W latach międzywojennych ulica szybko zyskiwała na znaczeniu, nie może więc dziwić, po II wojnie światowej nowo utworzoną dzielnicę miasta, na terenie której się znajdowała, nazwano Grunwaldem. Reforma administracyjna z 1954 roku podzieliła Poznań na pięć wielkich jednostek. Grunwald wchłonął Górczyn i Łazarz, dawne wsie miejskie włączone do Poznania w 1900 roku w ramach potężnej akcji inkorporacyjnej przeprowadzonej przez władze pruskie. Łazarz pojawił się na planach miast na początku XVlII wieku. Należały do niego spore obszary rolne ciągnące się aż do granicy drogi górczyńskiej. Górczyn natomiast, osada leżąca na drodze do Wrocławia, sięgał do granic Fabianowa i Junikowa na zachodzie i pól dębieckich na wschodzie. Łazarz i Górczyn od 1897 roku stanowiły jedną gminę, choć Górczyn miał zdecydowanie bardziej wiejski charakter. W momencie przyłączenia do miasta obie wsie były już mocno zurbanizowane.
Na najstarszych zachowanych planach Poznania obszar obecnego Grunwaldu nie istnieje – siedemnastowieczne plany i widoki miasta kończą się na zachodzie najczęściej osadą Święty Marcin. Poznań rozwijał się wokół historycznej wyspy Tumskiej i średniowiecznego miasta w murach, później anektował tereny położone po jego wschodniej i południowej stronie. Ekspansja na zachód rozpoczęła się dopiero pod koniec okresu zaborów i nasiliła w okresie międzywojennym. Prusacy naturalnie ciążyli ku stolicy w Berlinie, dlatego na zachodzie miasta twierdzy w 2. połowie XIX wieku ulokowali liczne zespoły pruskich koszar. Tak zaczęła się zabudowa tamtejszych łąk, pól, nieużytków i pastwisk – od wojska.
Pierwszym planem miasta, na którym pokazano tereny dzisiejszego Grunwaldu jest Mappa Generalna Miasta JKM Poznania i Przedmieściów do niego należących… wykonana przez geometrę przysięgłego Karola Grunda na zlecenie Komisji Dobrego Porządku w 1780 roku. Wartość tej mapy jest nie do przecenienia – nie tylko po raz pierwszy widnieją na niej obecne zachodnie tereny Poznania, ale także pokazano szczegółowy podział własnościowy tych obszarów. Wykonanie tego przekazu poprzedziły szczegółowe pomiary poszczególnych wsi miejskich w znacznie większej skali. Na planie Grunda obecny Grunwald opisany jest jako pola górczyńskie sąsiadujące z polami jeżyckimi. Oba tereny leżą między zagospodarowanymi już wsiami Górczyn, Łazarz i Jeżyce. Na polach górczyńskich dominowały grunty uprawne, jedynie na granicy z Junikowem (pierwsze wiadomości źródłowe o tej osadzie pochodzą z początków XV wieku) znajdowało się kilka pastwisk. Pola jeżyckie od północy graniczyły z drogą na Berlin (na jej śladzie powstała obecna ulica Dąbrowskiego), a mniej więcej w połowie przecinała je droga prowadząca do Ławicy i dalej do Buku. Traktem rozgraniczającym pola jeżyckie i górczyńskie była druga droga do Ławicy. Na południe od niej, już wśród pól górczyńskich, wiodła droga prowadząca do Junikowa. Początkowy, zachodni odcinek tej ostatniej pokrywał się pod koniec XVIII wieku z drogą do Górczyna, dopiero na wysokości ról należących do szpitala św. Łazarza droga rozgałęzia się – trakt do Junikowa biegnie na zachód, a do Górczyna bardziej na południe. Drogi do Berlina, obie do Ławicy i do Junikowa w początkowym biegu są prawie równoległe.
Na początku XVIII wieku w Górczynie powstał folwark Palaczów, bogatego rodu, z którego wywodzili się liczni sołtysi tej wsi. Folwark stanął przy drodze z Górczyna do Ławicy (widać ją, przeciętą stawami na mapie Poznania i okolic z lat 40. XIX wieku, dzisiaj jej śladem biegnie ul. Palacza). W skład folwarku, prócz okazałego dworu i zabudowań gospodarczych, wchodziły wielkie połacie ziemi ornej, w tym w całości lub przynajmniej w dużej części, pola górczyńskie rozrysowane na planie Grunda. Ich parcelacja wyglądała nieco inaczej niż pól jeżyckich – dominowały tam większe i szersze działki.
(…)
Plan Poznania z 1896 roku ukazuje „koszarowy” Grunwald już w całej okazałości. Potężne, drobiazgowo rozrysowane koszary powstały po obu stronach Kaiserin Victoria Strasse (ul. Marcelińska oznaczona jest jako droga polna – Feldweg). Stacjonował tu 6 . Pułk Grenadierów, 2. Pułk Huzarów i batalion taborów. Pod koniec XIX wieku od miasta dzielił je pas cmentarzy (parafii św. Marii Magdaleny i św. Marcina; obecnie tereny targów) i ogrodów. Warto zauważyć, że w ten plan wpisane zostały opracowane wcześniej plany regulacyjne podmiejskich gmin Jeżyce, Łazarz i Wilda, wyprzedzające ich przyłączenie do miasta. Częściowe zniesienie ograniczeń fortecznych w 1889 roku spowodowało odpływ mieszkańców z przeludnionego śródmieścia i szybką urbanizację tych wsi. Wkrótce będzie to zasadniczy impuls do urbanizacji terenów okalających zachodnie krańce ulic Bukowskiej i Grunwaldzkiej, dotychczas niewchodzących w orbitę zainteresowań urbanistów i władz miasta.
Już na planie miasta z 1902 roku, pierwszym planie Poznania po inkorporacji podmiejskich wsi Jeżyce, Łazarz, w ramach których do Poznania przyłączono także tereny dawnych pól górczyńskich i jeżyckich, czyli obszar obecnego Grunwaldu, widoczna jest rozplanowana siatka ulic między ulicami Marcelińską i Grunwaldzką (Biała, Niecała) oraz po przeciwnej stronie ul. Grunwaldzkiej, na zachód od koszar huzarów i batalionu taborów (dzisiaj ul. Iłłakowiczówny, plany te wykonano już w 1908 roku). Na północ od ul. Marcelińskiej nadal są jedynie puste pola. Dopiero na planie z lat 1910-11 widać właśnie oddany do użytku imponujący zespół nowoczesnego szpitala diakonisek (budowę rozpoczęto w 1909 roku), odtąd przez jeszcze ponad dekadę najdalej wysunięta zabudowa zachodnich przedmieść. Naprzeciwko w latach 90. XIX wieku ulokowały się dwa cmentarze ewangelickie – św. Pawła i św. Łukasza. Na planie zaznaczono także przebieg planowanej Szosy Okrężnej (dzisiejsze ulice Żeromskiego, Przybyszewskiego i Reymonta) będącej częścią planu strefowego niemieckiego urbanisty Josefa Stübbena. Siatka ulic objęła także tereny na wschód od planowanej szosy, po południowej stronie ulicy Bukowskiej, gdzie obecnie rozbudowuje się Uniwersytet Medyczny. W 1909 roku Kaiserin Victoria Strasse przemianowano na Augusta Victoria Strasse. Część ulic rozplanowanych na terenie Jeżyc i Łazarza na przełomie wieków była już zrealizowana.
Na planie Poznania z 1927 roku teren między ulicami Grunwaldzką a Marcelińską opisano jako Błonia Grunwaldzkie. I takimi wtedy w istocie były – niezabudowanym, pustym terenem miejskim, który jednak właśnie wtedy stał się obszarem szczególnego zainteresowania Miejskiej Pracowni Urbanistycznej kierowanej przez Władysława Czarneckiego i przygotowywanym pod zabudowę zgodnie z wytycznymi przygotowywanego planu ogólnego miasta Poznania. Urbaniści dostrzegli wówczas ważne atuty tej części miasta – rozległe tereny leżące nieopodal śródmieścia i dobrze z nim skomunikowane, na których najczęściej wieją wiatry zachodnie, stąd uznawane za czyste i zdrowe. Wkrótce wpłynie to na cenę oferowanych tu działek i spowoduje, że dom w tej części Poznania stanie się dobrem luksusowym. Zanim to jednak nastąpi, terenami tymi zainteresują się najpierw władze miasta, lokując tu osiedla dla najuboższych, a potem liczne spółdzielnie stawiające domy dla swych pracowników.
Na planie miasta wydanym z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej w 1929 roku między ulicami Marcelińską i Bukowską, i dalej aż do ul. Szamarzewskiego, przy wytyczonych, ale jeszcze nienazwanych ulicach (dzisiaj to Szamotulska i Grodziska) rozparcelowano teren i pobudowano pierwsze wille. Zabudowano też liczne działki rozplanowane w pierwszych latach XX wieku przy ul. Marynarskiej (Iłłakowiczówny).
Plan z 1937 roku to pierwszy plan Poznania, na którym dawne pola górczyńskie, a potem Błonia Grunwaldzkie, tereny należące do miasta od 1900 roku i długo opierające się architektom i urbanistom, zapełniły się zabudowa mieszkaniową. Wytyczono i zabudowano osiedle Ostroroga-Zakręt, tzw. Abisynię, czyli okolice ul. Kasztelańskiej, rozrysowano już siatkę ulic (a część z nich zrealizowano) pod przyszłe os. Świerczewskiego oraz zabudowano południową stronę ul. Grunwaldzkiej na zachód od cmentarzy ewangelickich. Na planie z 1956 roku pojawiają się poddzielnice. Na Grunwaldzie po raz pierwszy w rozwidleniu ulic Grunwaldzkiej i Marcelińskiej, za szpitalem diakonisek wpisano Ostroróg.
Dzisiaj, kiedy dzielnic już nie ma (zlikwidowała je reforma z 1990 roku), za właściwy Grunwald mieszkańcy uważają tereny położone po obu stronach ul. Grunwaldzkiej, tereny Raszyna i os. Kopernika, czyli obszary objęte działaniem trzech osiedli samorządowych: Stary Grunwald, Grunwald Północ i Grunwald Południe. Łazarz jest Łazarzem, Górczyn – Górczynem. Po latach wszystko wróciło do pierwotnego, historycznego stanu. Dawny wielki, a obecnie znacznie mniejszy Grunwald powoli wpisuje się w świadomość poznaniaków.
Danuta Książkiewicz-Bartkowiak
Bibliografia:
Leśniewska D., Mulczyński J., Ulice i zaułki dawnego Poznania. Ulica Grunwaldzka, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Poznaniu, grudzień 2003-luty 2004.
Plany Poznania, opracowanie D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010.
[Informator Osiedlowy nr 47]
Comments